Voorgeschiedenis

1. 1 Twaalfhoven als toponiem

Twaalfhoven is oorspronkelijk een toponiem, een plaatsnaam, zoals Zevenhoven, Tienhoven, Zestienhoven en Achttienhoven. Dergelijke namen zijn ontstaan in de Middeleeuwen, omstreeks de tiende tot de twaalfde eeuw, toen het moerassige Hollands-Utrechtse veengebied werd ontgonnen. De oude nederzettingen lagen langs de rivieren, op de brede oeverwallen. Daarachter strekte zich het moerassige veengebied uit, dat aanvankelijk hoger lag dan de rivieren. (foto 1.1)

Toen de invallen van de Noormannen voorbij waren en het gezag van de landsheer (in Holland de graaf van Holland en in Utrecht de bisschop van Utrecht) was gevestigd, kon de ontginning van het veengebied systematisch aangepakt worden. Het landschap en het kaartbeeld (zie de topografische kaart uit de tweede helft van de negentiende eeuw) laten nog altijd zien hoe doordacht en systematisch die ontginningen plaatsvonden. Het recht op de onontgonnen wildernis kwam de landsheer toe. Deze gaf ontginningsconcessies uit, ook aan particuliere ondernemers. Zo’n overeenkomst heette een ‘cope’, een begrip dat verwant, maar niet gelijk, is aan ons begrip koop. Aan die ondernemingen herinneren nog namen als Willeskop (van Willem), Reierskop, Teckop (van Taeke), Papekop, Gerverskop (van Gerwert) en Nieuwkoop.

De ontginningen werden ingedeeld in hoeven, ook wel hoven genoemd. De hoeven waren doorgaans 30 roeden breed (= 112,50 meter) en twaalf tot zes voren lang (circa 2500 respectievelijk circa 1250 meter). De gebruikelijke grootte van een hoeve was 32 of 16 morgen (een morgen is ongeveer zeszevende hectare).

Er zijn vier plaatsen bekend die de naam Twaalfhoeven/Twaalfhoven hadden. De eerste die in schriftelijke bronnen is overgeleverd is Twaalfhoven tussen Ameide en Meerkerk, ten zuiden van de Lek. Daar had het Utrechtse kapittel van Sint Marie rechten, waarover de oudste oorkonden dateren uit de jaren 1266 tot 1269.¹ Er was een conflict over de rechten op twaalf hoeven, dat opgelost werd door beide partijen de helft toe te kennen. Het was toen nog geen toponiem, maar een aanduiding van de omvang van het complex.² Uit latere akten in leenregisters blijkt echter dat Twaalfhoeven hier tegen het einde van de veertiende eeuw een naam was geworden.³ Op een achttiende eeuwse kaart staat ‘Twaelf Hoeven’ als deel van een polder aldaar vermeld.⁴ Een bodemkundige, die in het tweede kwart van de vorige eeuw onderzoek deed in het rivierengebied, noemde een stroomrug die door Twaalfhoven liep de Twaalfhovense tak (van de Middelbroekse stroom).⁵ Tegenwoordig is ter plaatse ook een Twaalfhoevense weg en een Twaalfhoevense wetering.⁶ ( foto 1.2)

Ook aan de oostzijde van het riviertje de Vlist, tussen Schoonhoven en Haastrecht, lag een ontginning die Twaelfho(e)ven heette. De oudste stukken daarover dateren uit de vijftiende eeuw.⁷ De derde ontginning met de naam Twaalfho(e)ven lag ten noorden van de stad Utrecht, tussen Lauwerecht en Blauwkapel.⁸ In de afgelopen eeuw is de voormalige Zes- en Twaalfhoevense polder opgeslokt door de stadsuitbreiding in de wijken Tuindorp en Overvecht. (fotos 1.3, 1.4, en 1.5) Een vierde locatie met de naam Twaalfhoven treffen wij in Boskoop aan. Vernoemd naar Pieter Twaalfhoven (Va, hoofdstuk II) die daar in de 17e eeuw een boetderij bezat? (foto 1.6)